Kamus Bahasa Sunda Buhun - Kamus Sunda Kuno | Kabeungharan Kecap

[Historiana] - Ada beberapa tulisan artikel disajikan tentang Naskah Sunda Kuno (NSK). Mari kita sama-sama belajar memperkaya kata dalam bahasa Sunda kuno (buhun). Secara bertahap akan kita perbaharui (update) mengenai bahasa Sunda Kuno. Seperti diharapkan oleh Filolog Muda Indonesia, Aditia Gunawan, semoga di masa mendatang ada materi pelajaran di sekolah-sekolah atau kampus-kampus tentang bahasa Sunda Kuno.

Berikut keterangan dalam daftar Kabeungharan Kecap, kamus Sunda Buhun. Penjelasan dalam bahasa Sunda (Kamus Sunda-Sunda).

Keterangan: SdM = Sunda Modéren (basa)– JwK=Jawa Kuna (basa)– Skt=Sangskreta (basa)–Mal=Malayu (basa) – Z = Zoetmulder (Kamus Jawa Kuna Indonesia, 2006) – pass (passif) SSKK= Sanghyang Siksa Kandang Karesian

• pawuitan ‘asal-muasal’ = wwit JwK (Z 1481) atawa wiwit SdM.
• sastra ‘tulisan, teks’ = JwK (II. Z 1052).
• mala ‘céda, kotor’ = Skt & JwK (Z 638) SdM mamala ‘cilaka’. nu dimaksud ceda dina konteks ieu nyaéta ceda dina tulisan (alatan mangsi jst).
• murtinya = murti + nya = ‘wujud (jasmani) na’
• nguni nuduhkeun waktu nu geus kaliwat ‘tadi at. baheula’ dina konteks kalimah nu leuwih merenah harti ‘baheula’
• katekan = teka + [ka- -n] ’nepi ka’
• mangké ‘kiwari, ayeuna’. dina SdM mah – hartina ‘engké’, lain ayeuna.
• lwirnya tina lwir + nya = ‘sasaruaan’ = JwK (Z 622)
• sasurup ‘(sanggeusna) surup’ = SdM & JwK (Z 1158)
• sriwar Aditya tina sri ‘cahya’ + wara ‘anugerah’ + aditya ‘panon poé’ --- ‘panon poé nu méré cahya jeung anugerah’
• gumenti = genti + -um- = ‘ngaganti’. Dina SdM kecap genti kalawan rarangkén tengah –um- henteu ilahar.
• ratri ‘peuting’ = Skt & JwK rātri (Z 931). Teu kapaluruh dina SdM.
• trepti ‘sugema, bagja’ – treptwa hartina éta-éta kénéh. treptwa dina Skt trepta (Z 1273).
• pagawé ‘pancén, pagawéan’
• wéwa ?
• laksana ‘cumpon, laksana’ = SdM
• tatwa ‘hakékat’, dina JwK katattwan ‘hakékat abstrak tina objek konkrit’ (Z 1233)
• kala (Skt) ‘waktu’
• angregu ‘ambek’ = JwK (Z 936)
• sinamburatkeun = samburat + -in- ‘nyalabarkeun’ = JwK
• madyapada ‘buana tengah, alam dunia’
• matemahan ‘ngabalukarkeun’. SdM temahna ‘balukarna’.
• gebang ‘gebang’ Corypa gebanga, ngaran tatangkalan sarupaning palem.
• lawan (panyambung) ‘jeung, kalawan’.
• lwantar ‘lontar’ (Borassis flabelliformis). Kecap lontar jeung taal babarengan digunakeun dina téks. Naha kecap lontar éta mangrupa métatésis tina ron taal?
• tipuk ‘muncul, témbong’ JwK tapuk? (Z 1213)
• diwasa ‘waktu’ = Skt & JwK (Z 221).
• pupus ‘daun cau?’ (Z 882)
• tinut = tut + -in- ‘dituturkeun, dibarengan’
• pinada-pada ‘disaruaan, diturutan’ (Z 725)
• lwané jigana tina lwa = JwK ‘lega, rubak’ (Z 605)
• dawané jigana tina dawa = JwK ‘panjang (ukuran ruang jeung waktu) (Z 204)
• tinitisan passif ‘dititisan (ku)’
• asta Skt ‘leungeun’ = SdM & JwK (Z 341)
• gangga Skt ‘cai’ (Z 274)
• wira Skt ‘wani(an), pahlawan’, patalina jeung kalam katut koas rada teu kaharti.
• tanu ‘tulisan, surat’ = JwK (Z 1203)
• apa ‘naon’ = Mal & JwK
• tangan ‘leungeun’ = Mal & JwK
• bañu (Skt) ‘cai’
• panurat ‘kalam’ = JwK
• panuli ‘koas, alat tulis’ = JwK (Z 747)
• mangsi ‘mangsi’ = SdM
• tinulis (pass) ‘ditulis’
• dé ‘ku’ tina JwK
• pinaca (pass) ‘dibaca’ naha tina kecap maca? Ku sabab kapanggih kecap sang amaca.
• apunggung ‘bodo, belet, teu ngarti’ = JwK (Z 879)
• tambah ‘tambah, nambahan’ = SdM
• uni ‘sora, eusi’, dina konteks ieu jigana hartina ‘eusi’ = JwK & SdM
• uningana ‘pangaweruhna’ = uninga SdM
• winaleran (pass) diwatesan = JwK. Dina SdM waler ‘jawab’
• sang kawi ‘bujangga, panyajak’ = JwK
• cinaritakeun tina carita[-keun] + -in- ‘dicaritakeun’
• dasapurwa (Skt) ‘sapuluh awal’
• Swaraswati ‘Déwi Pangaweruh’
• Tarajñana tina Tara ‘ngaran déwi (istri Budha)+ jñana (pangaweruh)’
• cintamanik Skt cintāmaņi ‘mutiara pikiran’
• katuna (Skt) ‘kakurangan, kahéngkéran’ = SdM & JwK (Z 1293)
• pamutyan ‘tempat mutiara’ mutya (Skt) ‘mutiara’
• sida ‘sampurna’
• panta ‘golongan, kelompok’ = JwK & SdM. Dina SdM dipikawanoh wangun rajékan panta-panta.
• lemah ‘taneuh’ = JwK & SdM
• titah ‘utusan, paréntah’ = JwK & SdM
• mwang (panyambung) ‘jeung, kaasup’ = JwK. Teu kapanggih dina SdM.
• bayu ‘napas, tanaga’
• sabda ‘ucap, ucapan’
• hdap ‘pikiran’
• nguniwéh ‘kitu deui, kitu ogé’
• Sang Manwan ‘Nu Maha Ningali’
• apan ‘sabab, ku sabab’ = JwK
• itung ‘itung’ = SdM
• ika (panuduh) ‘itu, éta’
• dasamala ‘sapuluh céda, sapuluh kaayaan kotor’
• kurwanti meuseuh diri, sacara harfiah hartina ‘teu weléh begang, katutuluyan begang’, tina kuru jeung wanti.
• kusala (Skt) kuśala ‘bener, murni, hadé’ (Z: 545)
• mahat ‘jalma suci’ (Z 634)
• sutem citem ‘haté nu hadé, hadé haté’
• budi hiyeum ‘goréng budi’
• narakem ‘naraka’
• sami Skt ‘ngaran sarupaning tatangkalan nu kembangna beureum Prosopis spicigera (Z 1005)
• marakarma Skt ‘katalangsara, cilaka’ (Z 653)
• sukta ‘poho’, tarjamahan dumasar konteks.
• baya Skt ‘sieun’ (Z 116)
• tandri Skt ‘mumul, males’ (Z 1200)
• kaléda Skt kleda ‘bingbang, asa-asa, teu panceg’ (Z 509)
• laña ‘hésé’ tarjamahan dumasar kontéks, teu kapaluruh dina sumber.
• ragastri ‘nafsu ka awéwé’ tina Skt raga ‘nafsu’ jeung stri Skt ‘awéwé’
• paladarah Skt paradāra ‘pamajikan batur, jinah’ (Z 762)
• baksya bwajñana ‘nafsu kana kadaharan’, bhaksya Skt ‘kadaharan’ (Z 98)
• kutila wiwéka ‘kaputusan licik’ JwK ‘id.’
• bwarang ‘sieun’, dina SdM nu dipikawanoh wangun rundayan borangan ‘sieunan’.
• takut ‘sieun’, id. Mal.
• supen ‘ngarasa sulit’ (Z 1152)
• rara hulanjar ‘randa béngsrat’ SdM. Band. SSKK: VIII
• sadrasa ‘kani’matan (dina kadaharan)’, id. JwK (Z 974), teu kapaluruh dina SdM.
• dimangké-mangké ‘diengké-engké’, mangké ngandung harti ‘ayeuna’, ogé ‘engké’, bawirasa nu leuwih merenah dumasar kontéks mah harti ‘engké’, JwK ‘id.’ (Z 4: 651)
• ka singgetan tina kalinganna ‘maksudna, hartina’.
• ñapira tina ‘sapira + -n’ ‘nyapirakeun’ dina SdM kecap – henteu ilahar.
• ngahanteu-hanteu ‘mungkir, ngahenteu-henteu’
• matingtim ‘nyarita, babadamian’
• kwalwat ‘kolot’
• manguni ‘utamana, sumawonna’ il. mangka nguni. JwK ‘id’ (Z 717), teu kapaluruh dina SdM.
• wedak-wedakan ‘dangdan, maké wedak’ jigana maké sarupaning seuseungitan, ku sabab dina kalimah satuluyna aya kecap kaambeu.
• masanggéréng ‘nyanggéréng?’, némbongkeun huntu bari ngaherengan, tanda ambek (KUBS 451).
• niru-niru ‘niru-niru’ = JwK jeung SdM.
• hempul ‘ahli kaulinan’ band. SSKK.XVI.
• murus ‘ceuyah, euyeub’, jigana nu dimaksud hempul murus ‘ahli kaulinan anu euyeub pangaweruhna’
• padeuleu-deuleu ‘paadu teuteup’ SdM ‘id’.
• sanghyang kalih ‘jalma lian’, diwuwuhan sanghyang pikeun ngahormat, saperti istilah ki silah.
• mangka nguni ‘kitu ogé, sumawonna’ JwK ‘id’. Il. manguni.
• paadu na muka ‘paamprok jonghok, patepung wajah’
• mupulihkeun manéh ‘ngomongkeun atawa nyaritakeun dirina sorangan’
• dipihdip ‘dipikir’ id. JwK. Teu kapaluruh dina SdM.
• dipiangen-angen ‘dirasa, dilenyepan jero haté’.
• gwacé ‘goréng, goté’, ngalaman parobahan sora c dina SdK jadi t dina SdM.
• rua ‘rupa’, dina SdM sarua ‘sarupa’. Béda harti jeung sarwa ‘sagala, sakabéh’.
• tuah ‘kalakuan, tingkah polah’
• hamwa = hamo ‘henteu’, dina SdM ogé ngandung harti ‘moal’
• pibudieun ‘parangi’
• kanistra ‘kanista, kagoréngan’, tina Skt. kaniṣṭha ‘id.’ Tingkatan panghandapna tina hiji kualitas: nista – madya – utama.
• sabda pariambul ‘pada-pada ngomong, ngomong babarengan?’
• dibaan ‘dibawa’ dina SdM dipikawanoh kecap dibahanan nu sigana lain tina kecap bahan, tapi baan, maksudna mah ‘dibawaan, dibéré babawaan’. Dina KUBS kecap baan dianggap tina bawaan?
• hayua imp ‘ulah, entong’ dina SdM dipikawanoh wangun rundayan rarangkén tengah –um- humayua. Kasus nu sarupa saperti dina kecap tembey ‘mimiti, awal’ (tina JwK), nu dina SdM ngan dipikawanoh kecap mitembeyan ‘ngamimitian’.
• pinintuhu pass ‘dituturkeun, diturutan’ = JwK. Teu kapaluruh dina SdM.
• caturupaya Skt ‘opat usaha id. JwK, teu kapaluruh dina SdM.
• sañarah ‘sumawonna, kitu ogé’.
• ñiar pikaulinaneun ‘ngaheureuykeun’.
• ngidung ‘ngalagukeun kidung, ngidung’, tina kidung.
• ngawih ‘ngalagukeun kawih, ngawih’, tina kawih.
• humaleuang ‘ngahaleuang’, kecap asalna haleuang nu masih dipikawanoh dina SdM, tapi rarangkén tengah –um- dina kecap haleuang teu ilahar dina SdM.
• mikwanwakeun manéh ‘ngomongkeun yén dirina sorangan …, abong-abong’.
• preña tina prana (Skt) ‘haté, jiwa’ (Z 844) – wijaksana ‘jiwa nu wijaksana’.
• hanaang ‘haus’ = SdM, dina SdK sok disandingkeun jeung ponyo.
• poño ‘lapar’, dina SdM ngalaman parobahan ma’na jadi ‘segut’, sabalikna tina caman-cémén dina dahar.
• ageus ma ‘padahal’
• ngwagan ‘ogoan, rungsing?’ tarjamahan dumasar kontéks, naha aya patalina jeung ogoan dina SdM? Tina teks Sunda Kuna nu lian ngandung harti ogé ‘ngondang’ nu sarua jeung dina SdM.
• humanderu tina handeru ‘ngajerit, ngagoak’ band. SdM handaru
• kumuliat ‘nguliat’ tina kuliat, dina SdM mah kuliat nu dirarangkén-tengahan -um- téh teu ilahar.
• hura-hura ‘roroyalan, ngahambur-hambur harta’ id. SdM, band. Mal.
• bwabwahwangan ‘api-api, pura-pura’
• geuing ‘rasa, nafsu’
• lémék ‘omongan, ucapan’ id. SdM.
• mupulihkeun ‘ngomongkeun, ngaku-ngaku’ ma’na nu sarua dina SdM ukur dina wangun rajékan pupulih ‘bébéja’.
• bwabwagaan ‘barang nu dipimilik’ id. SdM,
• sakalih ‘jalma lian, batur’
• rumagwadéh ma’nana teu kapaluruh.
• haywa kecap panyarék ‘ulah, entong’ dina SdM aya parobahan harti ‘omat, kahadé’? (D 252) dipikawanoh ogé rundayan humayua ‘matak cua’
• pinintuhu kecap pagawéan pasif, tina pi - + tuhu + -in- ‘diturutan’, JwK ‘id.’
• kandang ‘kandang, kurung’ = SdM
• kurung’kurungan’ = SdM
• dapur ‘wewengkon, wilayah, kelompok’ band. SdM dapuran
• sakuliling ’sakuriling, sabudeureun’ = SdM
• sarira ‘diri, awak sorangan’ SdM salira ‘(diri) anjeun’
• jeujeueung = jeueung + rajekan dwi purwa = ‘ningali’
• halwaan ‘gangguan, gogoda’ dina JwK ‘godaan birahi, jinah’
• panghawanan = hawan + paN-an = ‘perjalanan’
• panglungguhan = lungguh ‘diuk, cicing’ + paN-an = ‘tempat diuk, geusan cicing’
• iña ‘(panuduh) éta, itu’= SdM
• ingetkeuneun = (inget + keun )+ eun = ‘pikeun diinget’
• deung ‘jeung’. Sora d dina SdK ngalaman parobahan jadi j dina SdM. Dua hal nu bisa jadi kasang tukangna nyaéta (1) sora foném nu deukeut jeung (2) wangun aksarana nu méh sarimbag.
• dalem ‘imah’
• dayeuhanana ‘padumukna, warga, nu nyicingan (dayeuh)na’ Ind. penduduk
• masa ‘mangsa, nalika’
• paparan ‘indit-inditan, leuleumpangan’
• palar cidera = SdM ‘cidra, deleka’
• pangeusi ‘nu ngeusian, nu ngabogaan’ = SdM
• sakalih ‘salian ti urang (jalma kadua), batur’. kalih ti éta dina SdM = lian ti éta. JwK kalih = karwa ‘kadua’
• mangka nguni ‘kitu deui’ = JwK.
• hiris ‘sarupa kacang polong’ = SdM
• meubeut = beubeut + N = ‘ninggang (kana)’. hiris meubeut ceuli lamun kacang ninggang tarang jigana mangrupa paribasa buhun nu nuduhkeun kausalitas (sabab-akibat) tina hiji kalakuan.
• ngala = ala + N ‘ngala’ = SdM
• tunda ‘teundeun, teuteundeunan’. ngala – jigana ‘ngala teuteundeunan’
• ngala = ala + N = ‘ngala’. SdM ‘id’.
• kantenan ‘geus puguh, geus jelas’ = SdM & JwK
• sadapan ‘sadapan, nu disadap’, biasana kawung atawa kalapa = SdM.
• bangah ‘balangah’ dina SdM nu dipikawanoh ngan kecap balangah (bangah + -al-).
• kasumpah ‘kasumpah’
• kapadakeun ‘kasalahkeun, kacarékan?’ tarjamahan ukur dugaan.
• ambu ‘indung’
• ayah ‘bapa’, di baduy jero kecap ayah masih dipaké pikeun nyebut bapa.
• pangguruan= guru + PaN-an = ‘paguron’
• cangcut pangadua ‘raksukan jangkep, sasetél’ tingali oge SSKK bag.
• pajeueung ‘papanggih, paamprok’ = SdM
• gusti ‘raja’
• mantri ‘mantri’ jabatan pembantu raja mangsa baheula.
• ngidal ‘(aya di) kénca, kéncaeun’
• pangadwakwakwangkeun ‘nagog’ band. Mal jongkok
• sakarma = sa+ karma Skt ‘paripolah’ = ‘saréngkak, saparipolah’
• ngareuseuh JwK angrěsěhi ‘ngaganggu, nyababkeun kasulitan, ingkar, ngarempak’ teu kapanggih dina SdM (Z 944)
• beunang ‘hasil’= SdM
• diheueum ‘disapukan babarengan’. Dina PRR:224 heueuman ‘sawala, pajemuhan’. Dina JwK höm ‘kumpul, pajemuhan, rundingan’ (Z 349)
• ngarumpak ‘melanggar’
• sanghyang siksa ‘ajaran suci’
• wuku-wuku ‘buku-buku, kitab-kitab’ = JwK
• leukeur-leukeur ‘gulungan, lulunan’ = JwK
• dangda-dangdi jigana sarua jeung JwK danda ‘kakawasaan, hukuman, siksaan’ dangda-dangdi jigana nuduhkeun harti ‘rupa-rupa hukuman’
• sipat geuing ‘arah emosi, arah pikiran (nu geus ditangtukeun)’
• pangguratan ‘nu digurat’
• pangguritan ‘nu digurit’.
• pangwaleran ‘jawaban’ SdM lemes waleran.
• pangwatesan ‘watesan’
• bwana ‘dunia’
• ngadapetkeun ‘meunangkeun’ Mal. mendapatkan
• puhun ‘hakékat, inti, sumber’
• ngahusir ‘nuju, ngajugjug (ka)’
• tangkal ‘sumber, hakékat’ sinonim jeung puhun
• geui(ng) ‘émosi, kasadaran’
• ndeh ‘tah!’ (kecap panyeluk) = JwK
• nihan ‘ieu’ (kecap panuduh) = JwK
• sang hyang ‘suci’ saupama ditempatkeun saméméh kecap barang pikeun nuduhkeun yén éta barang téh suci, ump. – aditya ‘panonpoé suci’, - pasangkanan ‘ajaran wiwitan anu suci’, jst.
• sasana ‘ajaran, doktrin, sarana.’ Dina SSKK sanghyang sasana kreta ‘sarana pikeun karaharjaan’.
• maha tina Skt ‘badag, gedé, agung’
• puhun ‘awal, wiwitan, sumber.’ Band. Mal. Pohon. Di baduy pupuhu kaagamaan disebut puun. ngandung ogé harti séjén ‘emang (adi indung atawa bapa)’ dina teks Para Putera Rama jeung Rawana.
• kadyangga = kadi + anggan ‘minangka, lir ibarat’. JwK ‘id.’
• rat ‘manusa, jalma’
• upadyanta = upadéya –nta ‘jalan tindakan nu kudu dituturkeun –ku anjeun’ = JwK (Z 1337)
• manik ‘mutiara’
• kanarga tina kana (Skt kangkana) ‘perhiasan dina leungeun up. gelang, cingcin’ jeung arga ‘ajen, harga’ atawa ‘gunung’. Manik kanarga = perhiasan nu hargaan, perhiasan nu ajénan.
• sawéstra = tina sawé (JwK) ngalaya. manik sawéstra = manik nu ngalayah
• hala ‘cilaka, mamala’ = JwK
• hayu ‘salamet’, band. SdM rahayu ‘id.’ = JwK. dipahayu = dijieun jadi hayu = dijieun jadi salamet = ‘disalametkeun’
• byakta ‘écés, jéntré’ = JwK
• bwah ‘hasil’ = SdM & JwK buah
• paksa ‘tujuan, maksud, bisa ogé kahayang nu kuat’ = JwK. Dina SdM paksa, maksa ‘ngarahkeun (batur) pikeun migawé luyu jeung kahayang subjék’
• huning ‘mikanyaho, mikaweruh’. Band. SdM uninga.
• temen ‘enyaan, enya-enya’ = JwM.
• kalinganya = ka + ling +-an + -iya. ling ‘ucap’ = JwK, kalinganya = ‘maksud tina ucapan’
• pratiwi Skt ‘bumi’, sanghyang pratiwi ‘bumi nu suci’
• dicamahan = dijieun jadi camah = dijieun jadi rujit = ‘dirurujit’
• susut ‘labuh’ band. SdM tisusut
• geurah dina SdM ‘gumbira, suka bungah’, dina konteks kalimah jigana nuduhkeun harti ‘kaayaan motah’.
• bijah ‘motah, mijah’ dina SdM ngan dipikawanoh wangun rarangkén nasal mijah ‘id.’
• téka = ta + ika = nya éta = JwK
• bwar = bor, dina SdM nu dipikawanoh kecap balobor. Jigana parobahan tina bor + ‘rajékan dwi purwa’ bobor + infiks -al- = balobor, mangrupa kecap panganteur pagawéan pikeun nu ngamalir, ump. cai, getih, késang, jst.
• geus ma ‘anggeus mah, jeungna’
• kawurungan = ka- + wurung + -an = ka + batal + an = kahalangan.
• teka = nepi ka. Ulah pahili jeung téka (tina ta + ika) ‘nyaéta’
• ri = di, ka (kecap pangantét) = JwK
• séwaka darma = sebutan pikeun nu ngabdi kana tugas (hukum)na di alam dunia.
• hir = SdM hiliwir. Kecap panganteur pikeun angin.
• medeng tina sedeng + n- ‘meujeuhna’
• apuy ‘seuneu’. SdM parupuyan jigana mangrupa obahan tina apuy+ pa-an -> paapuyan -> parupuyan.
• ganggaman ‘sanjata, pakarang’
• dipipakeunakeun = dipi – + pikeun + na + keun = ‘di(pigawé) pikeun’
• nu réya ‘jalma réa’
• geuing ‘kasadaran, pikiran’
• Sanghyang Aditya ‘panon poé’
• kukus ‘haseup, kabut’
• sanghub ‘halimun’ JwK
• mulah mwa ‘ulah hanteu, kudu’
• iyatna-yatna ‘merhatikeun enya-enya’
• sanghyang pasangkanan ‘ajaran wiwitan, ajaran awal’
• pañcawédani ‘lima jalan pikeun mersihkeun jiwa’
• wé ‘cai’ = JwK
• dani ‘jadi caang, lénglang, béngras’ = JwK. Dina téks mah dipapandékeun jeung sapu nyéré, nu sapopoé dipaké alat pikeun mersihkeun runtah.

Sumber: Aditia Gunawan Naskah Sunda